Đầutư Trựctiếp vào Việtnam
Bài của :Nguyễn An Phú
(RFA 2/2/2000)


Lời giới thiệu: Kể từ năm 1991, mộtsố người kém amhiểu về tìnhhình Việtnam đã vội đánhgiá quốcgia này như ngôisao mới nổi, một thịtrường sẽ mauchóng trởthành tân cườngquốc kinhtế trong vùng. Lýdo là ngườita thấy đầutư trựctiếp của nướcngoài, thường gọi tắt là FDI, Foreign Direct Investment, được trút vào đây khá dồidào, và với sức laođộng cầncù của người Việt thì chẳng mấy chốc Việtnam sẽ thành một tiểulong kinhtế mới. Thựctế lại không được như vậy, và Diễnđàn Kinhtế kỳ này xin mở lại chồng hồsơ về đầutư nướcngoài tại Việtnam, trong bài nhậnđịnh cuốinăm của Nguyễn An Phú sau đây....

Trên thếgiới, và không riêng gì về trườnghợp Việtnam mà ở mọi thịtrường khác, có một giới nghiêncứu thường hay có xuhướng lạcquan, đó là giới cốvấn kinhtế, hoặc nóitheo lối Việtnam, là các côngty tưvấn quốctế. Các côngty này kiếmtiền bằng cách giúp nhàđầutư vượt qua chướngngại ở các thịtrường mới, và dịchvụ của họ pháttriển theo đà tăngtrưởng đầutư ở các thịtrường này. Năm năm vềtrước, hầuhết mọi côngty thamvấn quốctế đều nhấttrí, rằng Việtnam là một thịtrường mới nổi, và saukhi Hoakỳ bãibỏ lệnh cấmvận, đây sẽ là vùng làmăn có nhiều hứahẹn nhất. Ngàynay, số người lạcquan như vậy có thể đếm trên đầu ngóntay của một bàntay. Có hai trườnghợp nổitiếng và tiêubiểu nhất cho sự lạcquan đầy bẽbàng là côngty Vatico của Mỹ và ACP của Úc.
Là côngty tưvấn đầutư, tứclà chuyên phụtrách về việc giúp các doanhnghiệp quốctế, nhất là Hoakỳ, cóthể dễdàng đầutư vào Việtnam, Vatico đã gianhập thịtrường này năm 1994 và vừa rútlui sau sáu năm đầy cốgắng trong tuyệtvọng. Côngty ACP của Úc thì còn nổitiếng hơn nữa, vì thựctình tin vào lýluận của mình, thayvì chỉ xúi thiênhạ đem tiền vào Việtnam đốt. Côngty này hợptác với bộ Kếhoạch và Đầutư của Hanội để xuấtbản tậpsan chuyênđề về khuyếnkhích đầutư tại Việtnam là Vietnam Investment Review. Côngty ACP này vừa quyếtđịnh rời Việtnam, và chấmdứt việc thựchiện tờbáo cổvỏ đầutư ở đây. Trướcđó, giữa năm 1998, nhậtbáo Wall Street Journal của Mỹ đã có bài nhậnđịnh với tựađề là Rútkhỏi Việtnam, như tiếng pháolệnh cho giới đầutư Mỹ.
Thựcra, trên diễnđàn kinhtế hàngtuần này, chúngtôi cũng rất áingại khi báođộng, ngaytừđầu, rằng Việtnam chưa là nơi có triểnvọng đầutư tốtđẹp như nhiều người Việt giới đầutư quốctế đã lầmtưởng trong quá lâu. Đến cuối năm 1996 thì sựthật đó bắtđầu sángtỏ, khi giới đầutư nảnchí về môitrường đầutư ở đây và rútlui trước khi vụ khủnghoảng kinhtế bùngnổ vào tháng Bảy năm 1997 tại Tháilan. Từđó đếnnay, ngạchsố đầutư camkết tại Việtnam đã giảm mỗi năm một nửa, và chưa có chiềuhướng cảitiến vào năm Canh Thìn này. Với số đầutư thựchiện vốn quá chậm quá ít so với số camkết - trungbình chỉ có chừng 1/3 - và với số camkết đang cocụm như vậy, ta cần tựhỏi là vì sao Việtnam đã làm thếgiới thấtvọng sau những kỳvọng tolớn đã từng có trong quákhứ?
Nguyênnhân đầutiên phải nói là một sự hiểulầm quốctế, thậmchí toàncầu về sựthật Việtnam. Thếgiới có thiệncảm với dântộc Việtnam và khâmphục óc thôngminh và tinhthần cầncù laođộng của người Việt, nên tưởngrằng tiềmlực của dântộc này sẽ được giảiphóng nhờ đổimới. Dưluận ít ngờ là người Việt vẫn bị caitrị bởi một nhóm lãnhđạo lạchậu. Nhóm lãnhđạo này chưa rũbỏ được quanniệm của xãhội nôngnghiệp phongkiến ở thế kỷ 19, rằng họ chấpnhận dựán đầutư cũng giống như triềuđình banphát một ơnhuệ vậy, sau khi đòihỏi cả tiền chèlá lẫn thủtục nhiêukhê với vẻ quanliêu ít ai cóthể tưởngtượng ra.
Thứnhì, Việtnam là một trong vài quốcgia vẫn có phânbiệt đốixử giữa đầutư nộiđịa và đầutư nướcngoài, nên ưuđãi riêng doanhnghiệp trongnước. Luậtlệ về đầutư quốctế được banhành trong Bộ Luật đầutư nướcngoài năm 1988, được tusửa vào các năm 1990, 1992 và 1996. Vì có phânbiệt đốixử, Việtnam mới chiavùng ápdụng, trong thựctế và trên nềntảng luậtlệ. Chiavùng thựctế là khi Hànội cho lập các khu chếxuất hay khu côngnghiệp mà chỉ ở trongđó, giới đầutư mới được những điềukiện đặcmiễn ở ngoài không có. Chia vùng về luậtlệ là đầutư nướcngoài được hưởng đặcmiễn của Luật đầutư, chứ doanhnghiệp bảnxứ thì không. Khi đã có phânbiệt đốixử và có đặcmiễn là ngườita đã tạo điềukiện cho nạn hốimạiquyềnthế cóthể xảyra trong tiếntrình phêduyệt dựán... Và chỉ hiệntượng đó cũng chothấy là Việtnam đi chậm hơn các lânbang, trừ Trung Quốc, tới vài chụcnăm, vì các xứ đó không có chếđộ phânbiệt nhưvậy. Khi chưa tới lềlối tưduy đó của lãnhđạo Hànội, mà lại tinrằng Việtnam sẽ thành tiểulong Áchâu, giới đầutư quốctế có mất tiền thì cũng chẳng là oan.
Nhưng, vìsao họ lại mất tiền và vìsao lại chẳng sảnxuất được gì? Việtnam chưa có truyềnthống về phápquyền nhànước, và hệthống chínhtrị độctài lạchậu của đảng Cộngsản Việtnam lồng trong tinhthần mịdân và lạchậu không kém của nguyêntắc gọi là "Phépvua thua lệlàng" đã khiến doanhgia quốctế cóthể bị bấtcứ ai gọtđầu tại mọichặng mọicửa của những thủtục phêduyệt nhiêukhê. Luậtlệ Việtnam nổitiếng rườmrà khi cứuxét hồsơ đầutư vì cơquan nào ở từ trungương tới địaphương cũng muốn có tiếngnói của mình trong việc phêduyệt dựán. Kếtquả là thủtục cứuxét kéodài, dùng ở rất nhiều cửa và gây tốnkém thờigiờ, tức là tiềnbạc cho nhàđầutư ngoạiquốc. Cộngvàođó là tính phảnkhoahọc của chếđộ hươngđảng lạchậu, là viênchức nhànước làm gì cũng đòi có sự nhấttrí của mọingười, để tránhné tráchnhiệm về sau.
Về nạn trùnglặp tráchnhiệm thì thídụ như Ủyban Phêduyệt Dựán của Bộ Kếhoạch và Đầutư tại trungương có chín tiêuchuẩn cứuxét các dựán, mặcdù là trong chín tiêuchuẩn đó, có năm tiêuchuẩn đã phảiđược cứuxét và chấpthuận ở địaphương rồi dựán mới chuyển lên trungương. Một thídụ khác được nhiều nơi nhắctới là muốn đầutư tại Sàigòn, nhàđầutư phải nộp tám ấnbản của dựán cho Thànhủy và các cơquan trong Nam cứuxét trướckhi gửi ra Hànội cho Ủyban Phêduyệt của trungương cứuxét lần thứnhì. Một trườnghợp phản khoahọc khác là dựán đầutư lớnnhỏ gì cũng phải có phúctrình khảthi, trongđó, nhàđầutư được yêucầu phải chiếttính ra mọi luậnchứng để nêu rõ giátrị kinhtế của dựán, trong khi thựctế thì chếđộ bảohộ mậudịch ápdụng tại Việtnam đã làm sailệch mọi cơsở kinhtế của dựán. Việtnam vẫn chưa biết thếnào là giảnlượchóa thủtục hànhchánh và nhấtlà thếnào là tảnquyền cho các địaphương giảiquyết các hồsơ đầutư có kíchthước hay quymô nhỏ hơn, vì viênchức nào cũng muốn là ôngquan trịnhtrọng phêduyệt những điều chính họ cũng không biết.
Được giấyphép rồi, qua giaiđoạn thựchiện, nhàđầutư lại gặp những khókhăn khác, nhấtlà sự nhũnglạm vòitiền của viênchức nhànước. Mộtsố dựán nổitiếng của các côngty quốctế đã phải bỏ vì trởngại trên giaiđoạn thựchiện, làm kinhphí đầutư giatăng dù doanhlợi chưa có vì dựán chưa hoạtđộng. Nhiều côngty tưvấn hoặc vănphòng luậtsư quốctế gianhập thịtrường Việtnam để giúp nhàđầutư vượtqua những khókhăn đó sau cũng tháochạy, như trườnghợp đã nói về Vatico ở trên.
Dù có kiênnhẫn vượtqua ngần ấy ải để hoạtđộng, nhàđầutư mới vỡđầu với thựctế là chếđộ bảohộ mậudịch của Hànội khiến họ khôngđược cạnhtranh hay kinhdoanh trong mộtsố ngành dànhriêng cho doanhnghiệp nhànước. Ở các xứ khác thì những ngành đó đã được hoàntoàn tựdo, tại Việtnam thì chúng vẫn là đặclợi của quốcdoanh. Muốn đivào các ngành đó thì phải hoặc liêndoanh hoặc chia hoahồng với côngty quốcdoanh, mayra mới có hyvọng. Nhưng nhàđầutư còn gặp khókhăn ở hệthống ngânhàng, nơi mà các ngânhàng đã chẳng làmnổi nghiệpvụ thôngthường để giảiquyết các vấnđề sơđẳng, thídụ như việc thanhtoán chithu.
Vì ngầnấy vấnđề chồngchất, từkhi đặtchântới chođến ngày cóthể kiếmlời, giới đầutư đã kếtluận rằng việc kiếmlời tại Việtnam xemra chẳng có hyvọng gì lớn, và chẳngthể đòihỏi những hysinh và tốnkém khôngthể lườngđược trước. Giảipháp antoàn nhất vẫnlà rútvốn về và đầutư nơi khác, chotớikhi tìnhhình kinhtế và chínhtrị tại Việtnam có chiềuhướng khảquan hơn... Tứclà còn rấtlâu!